Determinatie, leeftijds- en geslachtsbepaling bij de Blauwe Kiekendief (Circus cyaneus)

Jan Baert

Inleiding

De Blauwe Kiekendief (Circus cyaneus) in een typische wintergast in onze polders die vooral opduikt vanaf oktober. Nagenoeg alle vogels die hier overwinteren broeden in het noorden, slechts heel zelden komt de soort in België tot broeden (waarnemingen.be).
De identificatie van de soort schept vaak weinig problemen maar met uitzondering van sub(adulte) mannetjes is leeftijd- en geslachtsbepaling vaak heel wat moeilijker. Optimale waarnemingsomstandigheden en/of foto’s zijn dan ook gewenst voor betrouwbare leeftijdsbepaling. Gezien de moeilijkheid is het dan ook beter om vogels die slecht of moeilijk gezien worden niet op leeftijd of geslacht te brengen en te bestempelen als ‘vrouwtjes-type’ (=juveniel of vrouwtje). Bovendien heeft deze tekst niet tot doel de determinatie van kiekendieven tot in detail te behandelen maar wil louter een kort overzicht te geven van het onderscheid tussen Blauwe en Grauwe Kiekendief (Circus pygargus) als ook de leeftijd- en geslachtsbepaling bij Blauwe Kiekendieven. Het onderscheid met Steppekiekendief (Circus macrourus) wordt niet behandeld.

Identificatie van de soort

Mannelijke Blauwe Kiekendieven zijn vanaf het begin van de rui naar het eerste adulte kleed in de eerste zomer gemakkelijk herkenbaar aan de blauwgrijze vleugels met zwarte top die gevormd wordt door de vijf buitenste handpennen. Bovendien is de donkere achterrand die hand- en armpennen de enige band die over de vleugel loopt. Hierdoor is deze gemakkelijk te onderscheiden van een mannetje Grauwe Kiekendief waar nog twee bijkomende banden over de onderzijde en één over de bovenzijde van de armpennen lopen. Deze laatste heeft bovendien nog gebandeerde grote dekveren en de vleugelpunt telt meer dan 5 zwarte handpennen. De blauwe kop contrasteert bij Blauwe Kiekendief sterk met de witte buik terwijl dit bij een Grauwe Kiekendief verder doorloopt op de buik en gestreept is.

 

blauwekiek1
Foto 1: Adult mannetje Blauwe Kiekendief (foto Marten de Vries)

 

grauwekiek1
Foto 2: Adult mannetje Grauwe Kiekendief (foto Stephen Daly)

 

Juvenielen en vrouwtjes zijn vaak moeilijker herkenbaar en behoren tot zogenaamde ring-tail harriers. Deze verzamelnaam omvat juvenielen en vrouwtjes van Blauwe, Grauwe en Steppekiekendief en worden allen gekenmerkt door een opvallende witte stuit. De grootste problemen in verband met de identificatie van deze ringtails hebben betrekking op het onderscheid tussen Grauwe Kiekendief en Steppekiekendief. Blauwe kiekendief is gemakkelijk van de twee andere soorten te onderscheiden doordat deze soort 5 prominente vingers vertoont waardoor een erg ronde indruk geeft ten opzichte van de andere twee die slechts 4 vingers en dus een veel spitsere vleugel hebben. Let ook op het verschil in vleugelformule tussen beide soorten: bij Blauwe kiekendief is de buitenste handpen (P10) even lang als de 6e van buiten geteld (=P5), dus de eerste ‘niet vinger’. Vermits Grauwe Kiekendief slechts 4 vingers heeft is de 5e van buiten geteld (=P6) dus korter. Hierdoor is bij Grauwe kiekendief P10 gelijk in lengte aan P6 op de open vleugel (Forsman 1998). Deze kenmerken in vleugelformule zijn uiteraard ook bruikbaar bij mannetjes. Opgelet bij vogels die geen 10 handpennen vertonen: deze zijn in de rui waardoor de vleugelformule erg omzichtig moet gebruikt worden.

 

blauwekiek2
Foto 3: adult vrouwtje Blauwe Kiekendief (foto Mark Wilson)

 

grauwekiek2
Foto 4: adult vrouwtje Grauwe Kiekendief (foto Rob vdR)

 

Verder zijn adulte vrouwtjes bij beide soorten nog van elkaar de onderscheiden door ondermeer het patroon op de grote ondervleugeldekveren. Deze zijn gebandeerd in Grauwe (zie ook adult mannetje) en hebben een vol centrum bij Blauwe Kiekendieven (zie foto 3&4). Juvenielen zijn naast het verschil in vleugelformule en hun slankere uiterlijk (ondermeer door de minder ronde vleugeltop) gemakkelijk te onderscheiden door de erg licht getekende borst en keel en meer contrastrijke ‘wang’ bij Grauwe Kiekendief. Hou wel rekening met de grote variabiliteit die het koppatroon van Grauwe Kiekendief kan vertonen. Niet elk juveniel lijkt daardoor op het hier onder afgebeelde exemplaar. Vleugelformule geeft uitsluitsel op deze exemplaren.
De Bruine Kiekendief (Circus aeruginosus) vertoont eveneens 5 vingers maar juvenielen of vrouwtjes vertonen nooit een gebandeerde ondervleugel. Mannelijke Bruine Kiekendieven zijn vrij onmiskenbaar daar deze telkens een bruin lichaam, middelste en kleine dekveren vertonen wat nooit het geval is in adulte Blauwe Kiekendieven

 

blauwekiek3
Foto 5: juveniel vrouwtje Blauwe Kiekendief (foto Hen Visscher)

 

grauwekiek3
Foto 6: juveniele Grauwe Kiekendief (foto Kiran Poonacha)

 

Leeftijd- en Geslachtbepaling

Zoals bij heel wat soorten is de sleutel voor een succesvolle determinatie: eerst op leeftijd brengen, daarna geslacht en niet andersom. Drie grote leeftijdsgroepen zijn te onderscheiden:
1) Juveniele vogels (uitvliegen tot mei 1e zomer)
2) Subadulte (mei 1e zomer tot verdwijnen juveniel kenmerken, dus vaak vogels in hun tweede kalenderjaar)
3) Adulte vogels

Jonge vogels behouden het verenkleed dat ze in het nest verkregen hebben tot het begin van de eerste rui in mei. Er worden dus normaal gezien geen lichaamsveren geruid in de eerste winter (Forsman 1998). Wel kunnen deze juveniel veren gedurende de eerste winter sterk opbleken waardoor de rosse tint geleidelijk afneemt (zie verder). Vanaf deze eerste rui tot het einde er van in september/oktober vertonen deze vogels een mix van juveniele handpennen en adulte handpennen en zijn als dusdanig op leeftijd te brengen. Juveniele handpennen zijn duidelijk bruiner ten opzichte van adulte. Dit contrast is meestal in het veld nauwelijks vast te stellen en dient dan ook van op foto’s geëvalueerd te worden. Vanaf het einde van de rui is het verschil tussen deze tweede kalenderjaar vrouwtjes en adulten niet of nauwelijks vast te stellen. Jonge mannetjes zijn vaak wel nog te onderscheiden van adulte die al minstens 2 keer geruid door bijvoorbeeld het behouden van enkele juveniel veren, maar dit valt buiten het bestek van dit artikel.

blauwkiek11
Foto 7: 2e kalenderjaar vrouwtje Blauwe Kiekendief. De handpenrui is in volop bezig (foto Arie Ouwekerk)

 

De geslachtsbepaling van mannetjes is erg eenvoudig vanaf de eerste rui begint en de eerste adult-type handpennen verschijnen. Zolang er nog juveniele handpennen aanwezig zijn en de vogel dus een mix van adulte en juveniele handpennen vertoont is deze eenvoudig als tweede kalenderjaar op leeftijd te brengen. Wanneer de laatste handpen geruid is, is het vaak bijzonder moeilijk te vogel op leeftijd te brengen. Wanneer er geen juveniele kenmerken meer te zien zijn worden deze het best gewoon adult genoemd zonder verdere leeftijdsaanduiding.

 

vleugelkiek
Foto 8: Foto boven- en ondervleugel 2e kalenderjaar mannetje. (Foto Javier Blasco)

 

Het moeilijkste is wellicht het onderscheid tussen juveniele vogels en adulte vrouwtjes. Met uitzondering van erg gebleekte vogels aan het eind van de eerst winter (vaak mannetjes) is het onderscheid tussen beide echter meestal goed vast te stellen indien de vogel onder gunstige lichtcondities gezien worden.
Juveniele vallen het meest op door de egaal warmbruine indruk: de onderdelen, vooral de borst, flanken en buik vertonen een rosse tint. Bij adulte vrouwtjes is de grondkleur op de onderdelen wit/grijs. De bovendelen zijn bij juvenielen eveneens warm bruin gekleurd terwijl deze bij vrouwtjes grijs gekleurd zijn. Ook het gezicht maakt bij juveniele vogels een veel egalere, minder contrastrijke indruk door de warmer bruine grondkleur maar de wangvlek is vaak donkerder en meer geprononcieerd. Verder hebben juveniele vogels typisch vrij donkere armpennen die contrasteren met de blekere handpennen. Bij adulte vrouwtjes zijn arm- en handpennen gelijk gebandeerd. Let wel: heel wat juvenielen vertonen eveneens vrij duidelijk gebandeerde armpennen. Zodoende is een vogel met duidelijke banden op de armpennen niet noodzakelijk een adult vrouwtje. Jonge mannetjes ogen vaak ook iets helderder in grondkleur ten opzichte van jonge vrouwtjes wat leeftijdsbepaling kan bemoeilijken.
In zit kan eveneens gekeken worden naar het patroon op de grote dekveren: dit is vrij egaal bij juvenielen of toont een weinig contrasterende bandering en duidelijk gebandeerd bij adulten. Let wel dat hiervoor optimale lichtcondities en erg korte waarnemingsafstanden nodig zijn! Dit kenmerk is dan ook beter louter ter ondersteuning te gebruiken.
Juveniele vogels kunnen in het voorjaar sterk verbleken door slijtage waardoor de warme tinten verdwijnen. Juveniele veren zijn veel slijtgevoeliger dan adulte waardoor deze het best te onderscheiden zijn door een bijzonder bleke bovenzijde ten opzicht van adulte vrouwtjes (Forsman). Tabel 1 geeft de belangrijkste verschillen en hun toepasbaarheid weer.
Geslachtsbepaling bij juveniele vogels is eenvoudig als de vogel goed gezien wordt: jonge vrouwtjes hebben amberbruine ogen terwijl jonge mannetjes felgele ogen hebben. Hiervoor dient de kop wel frontaal gezien worden. Vanaf de zijkant is de gele iris van mannetjes vaak verassend moeilijk vast te stellen. Sommige jonge mannetjes vertonen bovendien een reductie in bandering op de handpennen (Forsman 1998) maar dit is zeker niet de regel. Let wel: adulte vrouwtjes hebben eveneens een heldergele iris. Tweede kalenderjaar vrouwtjes zijn na de rui amper nog oudere adulten te onderscheiden. Een iets donkerdere iris of de aanwezigheid van een of meerdere juveniele veren zijn dan de beste aanwijzingen. Leeftijdsbepaling van adulte vrouwtjes is echter dusdanig moeilijk dat dit beter niet uitgevoerd wordt in het veld na het ruien van de laatste juveniele handpen. Zoals eerder vermeld dient voor dit laatste sowieso best gebruik gemaakt te worden van foto’s.

 

verschilkiek
Foto 9: (sub)adult vrouwtje Blauwe Kiekendief(links), juveniel vrouwtje Blauwe Kiekendie (rechts) Let op verschil in grondkleur, denkveren, wang en oogkleur (foto Javier Blasco)

dekveren
Foto 10: Gebandeerde grote dekveren bij adult vrouwtje (links) en egale grote dekveren bij juveniele vogel (rechts) (Foto Javier Blasco)

blauwekiek8
Foto 11: Adult vrouwtje (links), juveniel vrouwtje (rechts) (Foto Javier Blasco)

blauwekiek9
Foto 12: juveniel vrouwtje Blauwe Kiekendief

blauwekiek10
Foto 13: Juveniel mannetje Blauwe Kiekendief (foto Franka Slothouber)

blauwekiek11
Foto 14: Juveniel mannetje Blauwe Kiekendief (foto Aldert Verboom)

blauwekiek12
Foto 15: Juveniel mannetje Blauwe Kiekendief. Sterk gelijkend op adult vrouwtje maar bemerk de opvallend vage tekening op de buitenste handpennen (Karel Mauer)

blauwekiek13
Foto 16: Adult vrouwtje Blauwe Kiekendief

blauwekiek14
Foto 17: Adult vrouwtje Blauwe Kiekendief (Mark Wilson)

blauwekiek15
Foto 18: Adult vrouwtje Blauwe Kiekendief. Lichte gele tint op borst en oksel maar duidelijk gebandeerde armpennen die doorlopen in handpennen zonder contrast, grijze wang en duidelijk grijze tint op ondervleugeldekveren wijzen op adult (Tim Edelsten)

Juveniel Adult Vrouwtje Bruikbaarheid
Borst, buik, flanken en ondervleugeldekveren Duidelijk rosse tint, kan verbleken op het einde van de winter Grondkleur wit Goed leeftijdskenmerk, juveniele mannetjes soms erg licht en sterk aan adult vrouwtje herinnerend
Kop Weinig contrast in door bruine grondkleur. Wangvlek donker bruin en contrasterend (vooral bij vrouwtjes) Contrastrijker door witte grondkleur. Wangvlek grijsbruin en minder contrasterend dan in juveniel Ondersteunend leeftijdsbepaling
Oogkleur Mannetje: helder geel
Vrouwtje: bruin of geelbruin
Geel (kan nog bruin zijn in 2e kalenderjaar) Enkel geslachtsbepaling
Armpennen Contrasterend met handpennen, minder sterk gebandeerd Erg duidelijk gebandeerd, niet contrasterend met handpennen Sommige juvenielen vertonen armpennen als adult vrouwtje
Dekveren Bruin Grijs Goed leeftijdskenmerk, juvenielen nooit grijs als adult
Grote Dekveren egaal of lichte bandering duidelijk gebandeerd Goed leeftijdskenmerk maar zéér moeilijk vast te stellen

Tabel1: Overzicht

 

Referenties

FORSMAN D. (1998) The raptors of Europe and the Middle East: a handbook of field identification. Helm, 608p.

 

Bronnen Foto’s

Blasco Gavier: http://www.ibercajalav.net/img/113_HenHarrierCcyaneus.pdf
Daly Stephen: http://www.andalucianguides.com/photography/view/montagus_harrier_circus_pygargus_spain_april
De Vries Marten: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=285517
Mauer Karel: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=250365
Ouwerkerk Arie: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=22110
Slothouber Franka: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=244352
Poonacha Kiran: http://www.kiranpoonacha.com/wildlifeAndNature/v/Birds/Harriers/Montagus+Harrier/harrier-flight1.jpg.html
Verboom Aldert: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=249063
Vdr Rob: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=271897
Visscher Henk: http://www.birdpix.nl/album_page.php?pic_id=293394